Ojciec po rozwodzie

Rozwód jest to jedno z najbardziej stresujących wydarzeń w życiu człowieka. To co się zwykle dzieje w takiej sytuacji to wzajemne obwinianie się rodziców o rozpad małżeństwa i rodziny. Podczas prowadzonych kłótni i prześcigania się w ilości wzajemnych pretensji większość małżonków zapomina jednak o tym, że odpowiedzialność za rozwód powinna być dzielona między dwoje partnerów. Jednocześnie należy pamiętać, że dzieci najbardziej cierpią bezpośrednio po rozstaniu rodziców. Zazwyczaj jest tak, że to ojciec wyprowadza się z domu. I właśnie wtedy o wiele bardziej niż w jakimkolwiek momencie ważne jest, aby ojciec nadal był integralną częścią życia swoich dzieci. Niezależnie w jakim wieku jest dziecko to rozwód zawsze będzie dla niego trudnym doświadczeniem.

Wszyscy członkowie rodziny potrzebują czasu na poradzenie sobie z sytuacją rozwodu. Jest to sytuacja kryzysowa i każdy będzie przechodził ją inaczej. Dzieci też będą potrzebowały czasu, aby się do nowej sytuacji dostosować. Ważne jest, aby dać im czas na przyzwyczajenie się do nowego życia. Wciąż będą potrzebowały ojcowskiej miłości i zrozumienia. To jaką ojciec przyjmie postawę i jak będzie się zachowywał ukształtuje wzajemne relacje na najbliższe lata. Istotne jest, aby ojciec nie poddawał się przy próbach utrzymania kontaktu z dziećmi. Wielu mężczyzn rezygnuje, gdyż wszystko to co się dzieje wokół rozwodu, podziału majątku, opieki nad dziećmi staje się zbytnio skomplikowane. Często ograniczają się do płacenia alimentów, a to nie jest wszystko. Nie będzie dobrze, jeśli ojciec nie będzie miał kontaktu z dziećmi. Dzieci potrzebują ojca w swoim życiu, dlatego nie może usunąć się na drugi plan w wychowywaniu dzieci i oczekiwać, że to dzieciom nie zaszkodzi. W związku z powyższym w tym artykule zostaną omówione najważniejsze problemy rodzicielskie z punktu roli ojca w trakcie i po rozwodzie.

Istotną sprawą jest rozważenie tego jak zakomunikować dzieciom, że rodzice się rozwodzą? Najtrudniejszą rzeczą, jaką trzeba będzie zrobić to powiedzieć dzieciom, że ich rodzice się rozwodzą. Dlatego ważne jest ustalenie czasu i miejsca, w którym rodzice (wspólnie, o ile to możliwe) przekażą informacje o rozwodzie. Zwykle to powinno odbywać się zanim jedno z rodziców (najczęściej ojciec) wyprowadzi się z domu. Po przekazaniu informacji ważne jest, aby pozwolić dziecku się smucić, płakać. Po wyprowadzce ojciec, odsuwając na bok swoją złość od matki, powinien zadbać o to, aby jego dzieci były w tym okresie bezpieczne pod względem emocjonalnym. Wymaga to odłożenia na bok swoich emocji. W tym celu ojciec powinien w miarę możliwości utrzymywać kontakt z matką swoich dzieci, starać się skupić na rozwiązywaniu aktualnych problemów, a nie szukać winnych, rozmawiać ze swoimi dziećmi i nauczyć się być lepszym słuchaczem.

Wyprowadzka z domu

Jest bardzo ważne, aby dzieci wiedziały dokładnie, kiedy ojciec zamierza wyprowadzić się z domu, inaczej będą miały poczucie porzucenia, kiedy pewnego dnia zorientują się, że ojca już nie ma w domu. Dzieci mają prawo wiedzieć co się dzieje i kiedy to się stanie. Ojciec jest filarem w życiu dziecka i takim powinien zostać. W dzień wyprowadzki warto zadbać, aby dzieci w tym czasie nie było w domu, aby w pamięci dzieci nie pozostał obraz ojca zbierającego swoje rzeczy i opuszczającego dom. Warto wyprowadzić się gdzieś blisko dzieci tak, aby móc mieć z nimi częsty kontakt. Wyprowadzka ojca z domu powinna odbywać się jak najdelikatniej tak, aby złagodzić ten proces.

O to kilka rad o co należy zadbać podczas wyprowadzki:

• przypomnij dzieciom, że nie wyprowadzasz się daleko,
• jeśli wiesz, gdzie będziesz mieszkał, zabierz je by mogły obejrzeć Twoje nowe miejsce zamieszkania,
• powiedz dzieciom, kiedy się wyprowadzasz,
• wyprowadzając się zostaw po sobie porządek,
• napisz kilka słów do każdego dziecka i pozostaw tą wiadomość u jego pokoju.

Urządzanie swojego nowego mieszkania przez ojca wymaga pomyślenia nie tylko o swoich potrzebach, ale zadbanie o potrzeby dzieci, kiedy będą przebywać u niego. Ważne jest zadbanie o miejsce do spania dla dzieci (jeśli jest możliwe także o pokój dla dzieci) oraz ich rzeczy, które będą należeć tylko do nich ( pościel, poduszki, szafki na swoje ubrania, zabawki). Dzieci powyżej 7 roku życia można zaangażować w urządzenie czy dekorowanie nowego domu, jest to dobry sposób, aby wiedziały, że to także jest ich dom i że z ich ojciec też sobie radzi emocjonalnie i bytowo.

Opieka nad dziećmi i alimenty

Opieka nad dziećmi i alimenty zwykle stają się kością niezgody podczas każdego rozwodu. Dobrze jest zasięgnąć informacji na temat prawnej regulacji opieki nad dziećmi i kwestii płacenia alimentów. Zupełnie inaczej wygląda opieka naprzemienna nad dziećmi, a zupełnie inaczej ustalenie zasad przy widywaniu dzieci w weekendy, święta, wakacje. Niezależnie od tego jak nerwowo jest podczas i po rozwodzie dzieci potrzebują, żeby rodzice wzajemnie się szanowali. Dziecko chce, aby obydwoje rodziców je kochało i kocha ich obydwoje. Szacunek okazywany powinien być przez drobne gesty. Zamiast kłócić się o drobiazgi, to bądźcie uprzejmi i rozmawiajcie o czymś niezobowiązującym. Ojciec powinien być świadomy swoich praw i obowiązków. Niezależnie od tego jak rodzice są zranieni i źli na siebie nawzajem, powinni zapanować nad swoimi emocjami, bo to jest korzystne i rozsądne zarówno dla nich samych jak i dla dzieci. Ojciec nie powinien ignorować matki swoich dzieci. Musi nauczyć się współpracować, by potrzeby dzieci zostały zaspokojone. Przy braku szacunku wszystko sprowadza się do tego, która strona jest w stanie najboleśniej zranić drugą. Często wynika to z niewyjaśnionych pretensji odnośnie relacji między byłymi małżonkami. Ta agresywna postawa nie jest korzystna, ani dla byłych partnerów, ani dla dzieci. Tego typu walka powoduje, że dzieci stają się pionkami w rozgrywce miedzy rodzicami. Należy pamiętać także, że długa batalia w sądzie wykańcza finansowo i emocjonalnie. Dlatego warto się próbować porozumieć w sprawach ważnych. Ojcowie mają prawo być obecni w życiu swoich dzieci. Nawet ograniczenie praw rodzicielskich tego nie zmieni, że ojciec ma prawo widzieć swoje dzieci. Należy pamiętać, że bycie rozwodnikiem nie oznacza skazania na spędzanie reszty życia w jednopokojowej kawalerce i oddanie wszystkiego. Jednak walczenie i wyszarpywanie każdej rzeczy ze wspólnoty majątkowej także nie jest wskazane. Należy pamiętać także, że podział majątku to coś zupełnie innego aniżeli płacenie alimentów na dzieci. Dziecko potrzebuje wzoru zdrowego i opiekuńczego ojca i nie da się tego zastąpić ani  wynagrodzić alimentami. Szczęście i dobrobyt dziecka zależą od opieki i wsparcia obydwojga rodziców. Sukcesy wychowawcze rodziców będą odbiciem ich własnego szczęścia i szczerości. Ojciec rozwiedziony czy nie, musi polegać na kontaktach matki z dziećmi. Ojciec rozwodnik powinien pracować nad relacjami z matką jego dzieci tak, aby matka wypowiadała się do dzieci o ojcu z szacunkiem. Jeśli dzieci dostają mieszane informacje to ojciec powinien wyjaśnić kwestie sporne z matką. Ojciec musi wyegzekwować swoje prawa jako ojca, jak najspokojniej, demonstrując, że jest konsekwentny w wychowywaniu dziecka. Ojciec musi mieć dostęp do dzieci ( poza kilkoma sytuacjami jak uzależnienie od substancji psychoaktywnych oraz stosowanie przemocy – wówczas ojciec nie jest w stanie zadbać o bezpieczeństwo dzieci, bo nie radzi sobie ze swoimi emocjami i uzależnieniem ). Odmowa przez matkę tego dostępu z powodu np. zalegania z alimentami tak naprawdę szkodzi dziecku na całą resztę jego życia. Dziecko do właściwego rozwoju dziecka potrzebuje obydwojga rodziców. Rodzice nie są już małżonkami i partnerami, ale do końca życia będą rodzicami. Dobrze jest, jeśli rodzice mają jednolity system wychowawczy i zbliżone umiejętności rodzicielskie, jednak nie jest to zbyt częste. Istotne jest, aby ojciec nie oceniał (krytykował) podejmowanych przez matkę decyzji wobec dzieci tak długo, jak nie narażają one na niebezpieczeństwo dzieci. Jeśli to możliwe ojciec powinien konsultować z matką wszelkie problemy wychowawcze jakie dostrzeże. Dzieci docenią fakt,  że rodzice potrafią się ze sobą pozytywnie komunikować. Bywa, że część rodziców próbuje przebić  drugiego rodzica w prezentach czy atrakcjach zapewnianych dzieciom. Jeśli ojciec tak robi, to powinien sobie zdać sprawę, że jest to podszyte poczuciem winy, że za mało czasu z nimi spędza, lub że nie mają „pełnej” rodziny. Zamiast „kupować” dziecko/ dzieci drogimi prezentami warto zapewnić zdrowe rozrywki czy spędzać czas na zwyczajnych czynnościach, które też mogą sprawiać radość (a mianowicie wspólne gotowanie posiłków, wspólne posiłki, spacery, piesze i rowerowe wycieczki, słuchanie muzyki). Inną sprawą są telefony do matki, gdy dziecko jest z ojcem. Dzieci będą tęsknić za matką i najprawdopodobniej będą chciały do niej zadzwonić. Bronienie dzwonienia do matki podczas wizyt u ojca to oznaka niepewności i takie zachowanie będzie budziły tylko dalsze konflikty. Ważne jest, aby ustalić między sobą, że rodzic nie będzie się wtrącać w decyzje dotyczące dzieci podejmowane w ich drugim domu ( przy założeniu że nie chodzi o bezpieczeństwo fizyczne, zdrowotne i psychiczne). Aby dziecko czuło się dobrze podczas wizyt u ojca musi też być aprobata i zachęta do tych wizyt ze strony matki, jeśli dziecko poczuje, że matka jest przeciwna to nie będzie chętne do wizyt u ojca a tym bardziej, kiedy już zamieszkał z nową partnerką. Należy też pamiętać, że dzieci nie są  posłańcami i wielkim błędem jest wykorzystywanie dzieci do przekazywania wiadomości ich matce.  Gdy tlą się różnice zdań lub konflikty to bezpośrednia komunikacja z matką dziecka jest jedynym  rozwiązaniem. Podsumowując istotne jest, aby dojść do porozumienia wychowawczego, które określi zasady wspólnej opieki nad dzieckiem.

Czasem istotne będzie, aby takie porozumienie miało formę pisemnej umowy i wówczas powinno ono zawierać w sobie:

• miejsce pobytu dziecka,
• miejsce, czas i częstotliwość spotkań z drugim rodzicem (w tym wakacji, ferii, świąt),
• sposób kontaktu z innymi członkami rodziny (np. dziadkami ze strony drugiego rodzica),
• postanowienia dotyczące kształcenia dziecka,
•  kontakty rodziców z placówkami edukacyjnymi (szkołami, instytucjami organizującymi zajęcia pozalekcyjne),

• udział rodziców w kosztach związanych m.in. z podręcznikami szkolnymi czy wyjazdami dziecka,
• metody i finansowanie leczenia w przypadku choroby,
• wysokość, termin płatności alimentów.

Kiedy dzieci są młodsze, zorganizowanie i zaplanowanie wspólnego czasu jest łatwiejsze. Inaczej wygląda ojcostwo u nastolatków. Zmienia się relacja ojciec – nastolatek, bo dzieci są coraz bardziej samodzielne. Gdy dzieci dorastają na pierwszy plan wysuwają się rówieśnicy i przyjaźnie z nimi, dlatego warto jest ułożyć plan spotkań i konsultować go z dorastającym dzieckiem tak, aby wizyta u ojca nie była odbierana jako przykry obowiązek i zło konieczne (zwłaszcza kiedy dziecko miało swoje plany).Budowa nowego związku, zamieszkanie z nową partnerką oraz rodziny patchworkowe.  Coraz częściej się zdarza bezpośrednie wejście z kolejny związek tuż po rozwodzie. Dzieci czują się już i tak często porzucone przez sam rozwód i wyprowadzkę ojca, a tym bardziej, jeśli pojawiła się szybko inna kobieta ( to ją mogą obarczyć winą za rozwód rodziców). Jeśli to możliwe należy unikać spotęgowania tego uczucia poprzez wprowadzenie do ich życia obcej osoby zaraz po rozwodzie z ich matką. Należy pamiętać, że ojciec zwykle miał już możliwość poradzić sobie z faktem nieudanego małżeństwa, ale dziecko wymaga więcej czasu, aby sobie z tym poradzić. Ważne jest, by uszanować to że czuje się zranione, niepewne i w szoku. Jeśli już zdecydowałeś się zamieszkać z nową partnerką to pamiętaj, że dzieci mogą reagować z różny sposób ( wycofanie się z kontaktu, urządzanie awantur, osłabienie ocen, zmiana nawyków żywieniowych, przesypanie całych popołudni). Należy oczekiwać, że przez dłuższy czas dzieci będą miały ojcu za złe, że bezpośrednio po rozwodzie związał się z inną  kobietą. Toteż nowa partnerka powinna jak najdłużej unikać wychowywania i dyscyplinowania dzieci, bo wtedy jest mniejsze ryzyko, że zniechęci dzieci do siebie. To co może zrobić partnerka to spróbować nawiązać kontakt poprzez rozmowy. Należy pamiętać, że niezależnie czy ojciec zamieszka sam czy z inną kobietą to dzieci zawsze będą potrzebowały jednego - po prostu ojca i jego obecności w ich życiu. Rodzina łączona może zdać egzamin, ale każdy musi rozumieć swoją rolę. Jeśli matka weszła także w drugi związek to dzieci często mają dwie rodziny. Najprawdopodobniej druga rodzina będzie funkcjonowała inaczej niż rodzina ojca. Czy uda się różne rzeczy ze sobą połączyć w dużej mierze zależy od determinacji każdej ze stron. Ważne jest także zastanowienie się jaką rolę będzie ojciec pełnił dla dzieci swojej nowej partnerki oraz czy jego dzieci zaakceptują partnerkę. Dzieci rozwiedzionego ojca muszą czuć się niezagrożone. Ten artykuł pewnie nie wyczerpuje wszystkich ważnych trudności i problemów z jakimi boryka się większość ojców po rozwodzie, sygnalizuje jednak na co zwracać uwagę i w jakich momentach się zatrzymać, aby nie utracić dobrej relacji z dziećmi lub by ją zbudować od nowa. Błędy będą popełniane, ale ważne jest aby pamiętać że większość z nich można naprawić lub zniwelować powstałe szkody. Dziecko zawsze będzie kochało i potrzebowało dwojga rodziców i nikt ani nic nie  zastąpi w ich w życiu dzieci. Aby dziecko prawidłowo mogło się rozwijać i być szczęśliwym człowiekiem potrzebuje obydwojga rodziców.

Tato Mamo Proszę o Pomoc!

Depresja u dzieci i młodzieży

Sytuacja spowodowana pandemią koronawirusa stanowi ryzyko pogorszenia się funkcjonowania psychicznego, szczególnie osób o zmniejszonej odporności na stres, cierpiących na różnego typu zaburzenia lękowe, depresyjne czy choroby psychiczne. Badania dotyczące psychicznego funkcjonowania dzieci i młodzieży wskazują, że szeroko rozumiane zaburzenia depresyjne mogą występować u 20% nastolatków. Niektóre źródła podają, że objawy depresyjne stwierdza się u blisko co trzeciego nastolatka, a ok.2% dzieci doświadcza stanów depresyjnych.

Według ekspertów, aby zapobiec pojawianiu się depresji, należy podejmować działania profilaktyczne (zapobiegające), za które odpowiedzialni są przede wszystkim rodzice, gdyż to oni powinni być zawsze pierwszą linią obrony dla  dziecka.

Sytuacja jaka powstała w związku z COVID-19 jest wyjątkowa i wymaga od rodziców zadbania o zdrowie psychiczne swoich dzieci. Ważne jest obserwowanie dziecka, niebagatelizowanie niepokojących stanów, podejmowanie działań zapobiegających rozwojowi zaburzeń emocjonalnych, które mogą występować pod różną postacią, również depresji. Depresja może pojawiać się zarówno u osób już na nią leczonych jak i tych, u których jeszcze nigdy wcześniej nie była stwierdzana.

 

Co to jest depresja?

Depresja jest stanem charakteryzującym się długotrwale obniżonym nastrojem oraz szeregiem innych objawów psychicznych i somatycznych. Depresja rozumiana jako choroba należy do grupy zaburzeń nastroju. Jej przebieg może być przewlekły, ze stałym nasileniem objawów lub może ona przyjmować postać nawracających epizodów o łagodnym, umiarkowanym lub ciężkim nasileniu, oddzielonych okresami dobrego samopoczucia.

Objawy depresyjne często towarzyszą innym zaburzeniom psychicznym – np. zaburzeniom lękowym (rozpoznaje się wtedy zaburzenia depresyjno-lękowe) lub są reakcją na przykre, traumatyczne wydarzenia (zaburzenia adaptacyjne o obrazie tzw. reakcji depresyjnej).

Rodzaj objawów, jakie mogą wystąpić w depresji zależą od etapu rozwoju dziecka. Im jest ono młodsze, tym trudniej jest rodzicowi je dostrzec, a dziecku określić i opisać opiekunom swój stan emocjonalny. Kilkulatki zgłaszają zwykle niecharakterystyczne objawy – często po prostu mówią lub sygnalizują w inny sposób, że źle się czują i nie potrafią określić, czy takie samopoczucie wynika z dolegliwości somatycznych, czy cierpienia psychicznego. W tej grupie wiekowej istotne znaczenie ma obserwacja zachowań i funkcjonowania dziecka.

 

 

 

Charakterystyczne objawy depresji u dzieci i młodzieży to:

• smutek, przygnębienie, płaczliwość; u dzieci i nastolatków w odróżnieniu od dorosłych bardzo często dominuje drażliwość, dziecko łatwo wpada w złość lub rozpacz, może demonstrować wrogość wobec otoczenia – zachowuje się w sposób odpychający, zniechęcający do nawiązania kontaktu;
• zobojętnienie, apatia, zmniejszenie, a nawet utrata zdolności do przeżywania radości; dziecko przestaje cieszyć się z rzeczy lub wydarzeń, które wcześniej sprawiały mu radość;
• poczucie znudzenia, zniechęcenia; ograniczenie lub zaprzestanie aktywności, które wcześniej były dla dziecka ważne lub przyjemne (np. zabawa, hobby, spotkania z rówieśnikami), a także niechęć do podejmowania codziennych obowiązków lub zupełne ich zaniechanie. Dziecko może np. odmówić porannego wstawania, chodzenia do szkoły, wychodzenia z domu, a w skrajnych przypadkach - ze swojego pokoju, zaniedbywać higienę osobistą, naukę itp.;
• wycofanie się z życia towarzyskiego, ograniczenie kontaktu z rówieśnikami;
• nadmierna reakcja na uwagi, krytykę – dziecko reaguje dużą złością, nawet, gdy zwróci mu się uwagę w bardzo delikatny sposób i dotyczy ona błahej sprawy;
• depresyjne myślenie („wszystko jest bez sensu”, „i tak nic mi się nie uda”), niska samoocena („jestem beznadziejny/a, gorszy/a, nieatrakcyjny/a, głupi/a”); nieproporcjonalnie pesymistyczna ocena rzeczywistości, własnych możliwości, przyszłości;
• poczucie bycia bezużytecznym, niepotrzebnym; nadmierne obwinianie się nawet za te wydarzenia i okoliczności, na które nie ma się wpływu np. za konflikt między rodzicami).

W ciężkich przypadkach depresji mogą wystąpić objawy psychotyczne (charakteryzujące się nieprawidłowym, zniekształconym przeżywaniem rzeczywistości): omamy (inaczej halucynacje), zarówno słuchowe, jak i wzrokowe i węchowe i/lub urojenia (fałszywe przekonania na temat samego siebie i/lub otoczenia).

Objawy psychotyczne w przebiegu depresji u dzieci są rzadkością, natomiast mogą występować u nastolatków i są to min.:

• uczucie silnego niepokoju, napięcia wewnętrznego, lęk – niemal nieustający, o stałym nasileniu, nieokreślony – trudno wskazać przyczynę lub obiekt takiego lęku („sam nie wiem, czego się boję”)
• podejmowanie impulsywnych, nieprzemyślanych działań („i tak na niczym mi nie zależy”); picie alkoholu, stosowanie innych środków psychoaktywnych (narkotyki, „dopalacze”) – często w celu złagodzenia lęku, napięcia, smutku
• działania autoagresywne, np.: samookaleczenia (rozmyślne uszkadzanie swojego ciała przez cięcie się ostrymi przedmiotami, przypalanie zapalniczką, papierosem, drapanie, gryzienie i tym podobne), rozmyślne zadawanie sobie bólu, zażywanie w nadmiarze leków w celu „zatrucia się” (ale nie w celu odebrania sobie życia)
• myśli pesymistyczne („życie jest bez sensu”, „po co ja żyję”) fantazje na temat śmierci („co by było, gdybym umarł?”, „innym byłoby lepiej, gdyby mnie nie było”)
• myśli samobójcze (rozmyślanie, fantazjowanie na temat odebrania sobie życia), tendencje samobójcze (planowanie lub czynienie przygotowań do popełnienia samobójstwa), a w skrajnych przypadkach – próby samobójcze, czyli podejmowanie bezpośrednich działań mających na celu odebranie sobie życia.

 

Inne, niecharakterystyczne dla depresji objawy i problemy, które mogą w jej przebiegu występować to:

• zaburzenia koncentracji uwagi  i trudności z zapamiętywaniem - często skutkują problemami z nauką i pogorszeniem wyników w szkole, nie wstawianiem się na zajęcia;
• pobudzenie psychoruchowe, często wynikające z przeżywanego lęku i napięcia – dziecko wierci się, nie może się skupić na konkretnej czynności, podejmuje bezwiednie bezcelowe działania, np. skubie ubranie, zamazuje długopisem kartkę, obgryza paznokcie;
• podejmowanie niektórych aktywności w nadmiarze – np. gra na komputerze, oglądanie TV;
• zwiększenie lub zmniejszenie apetytu, a w efekcie - zmiany masy ciała;
• problemy ze snem: trudności z zasypianiem, wybudzanie się w nocy, budzenie się wcześnie rano, nadmierna senność.

Depresja u dzieci  dość często przyjmuje atypowy (nietypowy) obraz. Na pierwszy plan wysuwają się wtedy:

• uporczywe dolegliwości somatyczne np.: bóle brzucha, nudności, wymioty, biegunki, bóle głowy, kołatania serca, duszność, częste zasłabnięcia lub omdlenia, moczenie nocne – taki obraz depresji częściej występuje u dzieci;
• bunt wobec rodziców, szkoły, nieprzestrzeganie zasad, zachowania agresywne i autoagresywne - taki obraz depresji częściej spotyka się u nastolatków.

 

Kiedy należy szukać pomocy specjalisty?

Smutek, lęk, rozdrażnienie są naturalnymi emocjami, które pojawiają się w trudnych dla nas sytuacjach i po ustąpieniu niekorzystnych okoliczności nastrój powinien wrócić do wyjściowego stanu. Jeśli jednak objawy depresyjne mają takie nasilenie, że utrudniają dziecku codzienne funkcjonowanie w domu, w szkole i w grupie rówieśniczej oraz gdy utrzymują się dłużej niż 2 tygodnie, należy zgłosić się po fachową pomoc – najlepiej do lekarza wyspecjalizowanego w psychiatrii dzieci i młodzieży, do psychologa lub lekarza pediatry, którzy w razie potrzeby przekierują dziecko na właściwą konsultację specjalistyczną. Ważne jest aby z dzieckiem rozmawiać o jego samopoczuciu, obserwować dziecko,aby zapobiec rozwojowi choroby.

Sytuacją, w której należy bezwzględnie i natychmiastowo zareagować i poszukiwać pomocy lekarza psychiatry jest zagrożenie samobójstwem. U dzieci i młodzieży próby samobójcze często mają demonstracyjny charakter i rzadziej niż w przypadku dorosłych kończą się śmiercią, ale nigdy nie można ich bagatelizować.

Alarmujące powinny być między innymi następujące wypowiedzi lub zachowania dziecka:

• wyraża zainteresowanie tematyką śmierci i umierania;
• mówi wprost o chęci odebrania sobie życia lub sugeruje to w mniej bezpośredni sposób (np.: „chciałbym/chciałabym już nie żyć”, „innym byłoby lepiej beze mnie”);
• w jego przeżywaniu dominuje smutek, poczucie beznadziei;
• zaczyna wycofywać się z życia rówieśniczego;
• występuje nagła zmiana w jego zachowaniu i funkcjonowaniu;
• porządkuje swoje sprawy, rozdaje swoje rzeczy, żegna się z bliskimi i znajomymi;
• zaniedbuje swój wygląd;
• ma problemy ze snem i jedzeniem;
• gromadzi lub szykuje środki, które mogą posłużyć do odebrania sobie życia (tabletki, żyletki,  itp).

Ryzyko podjęcia próby samobójczej zwiększają następujące czynniki:

• podejmowane wcześniej próby samobójcze
• skłonność do impulsywnych reakcji i zachowań
• stosowanie substancji psychoaktywnych
• samobójstwa w rodzinie
• trudna sytuacja rodzinna, materialna
• łatwy dostęp do środków, które mogą posłużyć do odebrania sobie życia np.leków
• przykre lub trudne doświadczenie, którego właśnie dziecko doznało (odrzucenie przez rówieśników, utrata bliskiej osoby, niepowodzenie w szkole, itp.).

Jakie są przyczyny depresji?

Nie można wskazać jednej konkretnej przyczyny, która odpowiada za występowanie depresji. Badania prowadzone nad depresją dowodzą, że do zachorowania dochodzi w wyniku współdziałania czynników:

• biologicznych, takich jak: uwarunkowania genetyczne (częściej chorują dzieci, w których rodzinach występuje depresja), nieprawidłowe działanie neuroprzekaźników w mózgu, zaburzenia regulacji hormonalnej w organizmie;
• psychogennych, obejmujących min. indywidualną konstrukcję psychiczną (np. niska samoocena, skłonność do samokrytyki, brak poczucia bezpieczeństwa), depresyjne schematy myślenia (skłonność do automatycznego interpretowania faktów i wydarzeń na swoją niekorzyść), nieumiejętność radzenia sobie ze stresującymi sytuacjami, słabe umiejętności społeczne;
• środowiskowych, np.: trudna sytuacja rodzinna (rozwód lub separacja rodziców, utrata rodzica/obojga rodziców, zła sytuacja materialna, alkohol, przemoc), problemy szkolne, doświadczenie przemocy lub odrzucenia przez grupę rówieśniczą.

Często objawy zaburzeń depresyjnych ujawniają się w wyniku zadziałania czynnika środowiskowego, zewnętrznego – np. konfliktu w rodzinie czy niepowodzenia szkolnego.

 

Szczególnym okresem w rozwoju człowieka jest okres dojrzewania – czas wielkich zmian zarówno fizjologicznych  jak i psychicznych. Młody człowiek staje przed tzw. zadaniami rozwojowymi, które obejmują:

• konfrontację dotychczasowego obrazu samego siebie z rzeczywistością – zwykle jest źródłem rozczarowania i frustracji;
• akceptację zmieniającego się wyglądu – nie ma chyba nastolatka, który nie przeżywałby trudności w tym zakresie;
• ustalenia celów w życiu, często połączone z obawami, czy uda się je zrealizować;
• ustalenia własnego systemu wartości i przekonań;
• separacji emocjonalnej od rodziców, często połączonej z przeżywaniem lęku, poczucia winy wobec nich;
• podejmowania nowych ról społecznych (np. „dziewczyny/chłopaka”, czyli partnera w związku emocjonalnym z inną osobą) i większą odpowiedzialność w ramach już pełnionych ról (np. ucznia), - „odnalezienie się” w grupie rówieśniczej;
• określenie swojej tożsamości seksualnej (postrzegania samego siebie jako kobiety lub mężczyzny).

Nastolatek musi sam znaleźć sposób na poradzenie sobie z tymi wyzwaniami. „Obciążenie” zadaniami rozwojowymi w połączeniu, z zachodzącymi w okresie dojrzewania, zmianami hormonalnymi w organizmie skutkują często: obniżonym lub zmiennym nastrojem, rozdrażnieniem, lękiem, niską samooceną, koncentracją na swoim wyglądzie, czasem trudnymi zachowaniami (łamaniem norm społecznych, zachowaniami autoagresywnymi) – czyli tzw. depresją młodzieńczą.

Jest ona szczególną postacią zaburzeń depresyjnych (niektóre źródła podają nawet, że jest normalnym etapem rozwoju). Choć klasyfikacje zaburzeń psychicznych nie opisują jej jako odrębnej jednostki chorobowej, bardzo często używa się tego określenia w odniesieniu do zaburzeń emocjonalnych i zaburzeń zachowania występujących u nastolatków.

 

Jakie zaburzenia mogą towarzyszyć depresji?

Oprócz depresji dziecko może cierpieć jednocześnie na inne zaburzenia psychiczne – zdiagnozowane jeszcze zanim rozpoznano depresję, równocześnie z depresją lub w okresie późniejszym. Najczęściej stwierdza się: zaburzenia lękowe (nawet do 75% dzieci i nastolatków z depresją ma jednocześnie ich objawy), zaburzenia zachowania, dystymię (zaburzenie nastroju charakteryzujące się objawami podobnymi jak depresja, ale o mniejszym nasileniu i utrzymujące się praktycznie stale przez co najmniej rok), stosowanie substancji psychoaktywnych, zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD), zaburzenia odżywania. Współwystępowanie dodatkowych zaburzeń psychicznych znacznie utrudnia leczenie depresji, dlatego ważne jest poprawne rozpoznanie – umożliwia ono odpowiednie dostosowanie prowadzonego leczenia.

Depresja pojawiająca się w przebiegu choroby somatycznej może stanowić jeden z zespołów objawowych właściwych dla tej choroby (np. w przypadku zaburzeń hormonalnych lub chorób ośrodkowego układu nerwowego) albo być jej powikłaniem – reakcją na trudną, stresującą sytuację, jaką jest doświadczanie uciążliwych objawów, cierpienia fizycznego, ograniczeń w codziennym funkcjonowaniu.

 

W jaki sposób rozpoznaje się depresję?

W celu postawienia rozpoznania lekarz psychiatra zbiera wywiad z dzieckiem/nastolatkiem oraz jego opiekunami i przeprowadza badanie psychiatryczne – szczegółową rozmowę, która pozwala ocenić stan psychiczny młodego pacjenta. W przypadku zaburzeń depresyjnych u dzieci i młodzieży obowiązują te same kryteria rozpoznania, jak w przypadku dorosłych, ale z uwzględnieniem zależnych od etapu rozwoju różnic w ekspresji objawów. W celu oceny nasilenia objawów psychiatra może zastosować odpowiednie kwestionariusze i skale. Ich wyniki mają jednak znaczenie tylko wtedy, gdy stanowią element pełnego badania psychiatrycznego i same w sobie nie mogą stanowić podstawy do  rozpoznania.

W rozpoznawaniu depresji duże znaczenie ma badanie psychologiczne, pozwalające dokonać analizy struktury psychicznej dziecka i znaleźć takie jej cechy, które mogą sprzyjać depresyjnemu przeżywaniu rzeczywistości, co jest bardzo pomocne w dalszej pracy terapeutycznej. W przypadku depresji wskazana jest również współpraca z lekarzem pediatrą, który dokonuje całościowej oceny stanu zdrowia dziecka i wyklucza bądź potwierdza obecność somatycznych przyczyn objawów.

Objawy depresyjne mogą wystąpić w przebiegu niektórych chorób somatycznych tj.: zaburzenia hormonalne, zwłaszcza niedoczynność tarczycy, nowotwory mózgu, padaczka, choroby wirusowe oraz w wyniku stosowania niektórych leków np. sterydów.

Jeśli po okresie występowania objawów depresyjnych pojawią się objawy manii lub hipomanii (nadmiernie wzmożonego nastroju i aktywności) mówi się  wówczas o jednostce chorobowej należącej do grupy zaburzeń nastroju - chorobie  afektywnej dwubiegunowej (ChAD). Wymaga ona innego leczenia niż depresja. Rozpoznanie ChAD jest bardziej prawdopodobne, jeśli występuje u któregoś z członków bliskiej rodziny dziecka.

 

Jakie są metody leczenia depresji?

Leczenie depresji u dzieci i młodzieży wymaga zaangażowania rodziców/opiekunów, a czasem także nauczycieli i innych osób, które biorą udział w opiece nad dzieckiem. Podstawowymi metodami  leczenia są oddziaływania niefarmakologiczne: psychoedukacja i psychoterapia, a w niektórych przypadkach wskazane lub wręcz konieczne jest włączenie leków.

Niefarmakologiczne metody leczenia obejmują:

• psychoedukację – zapewnienie dziecku i jego opiekunom informacji na temat objawów, przyczyn i metod leczenia depresji oraz sposobów postępowania w konkretnych sytuacjach – na przykład w przypadku pogorszenia stanu psychicznego, wystąpienia działań niepożądanych leków.
• psychoterapię – która może odbywać się w postaci terapii indywidualnej, grupowej lub rodzinnej. Nie jest wcale powiedziane, że psychoterapia u danego dziecka powinna obejmować tylko jedną  z wymienionych metod, wręcz przeciwnie – korzystne jest ich łączenie. Szczególne znaczenie ma terapia rodzinna gdyż konflikty i problemy rodzinne nie pozostają bez wpływu na funkcjonowanie emocjonalne i zachowanie dziecka i mogą być przyczyną  pogorszenia się jego stanu psychicznego. W przypadku młodszych dzieci skuteczne oddziaływania terapeutyczne bez zaangażowania rodziców/opiekunów są praktycznie niemożliwe.

 

Psychoterapia grupowa jest wskazana szczególnie dla dzieci i nastolatków, którzy doświadczają trudności w funkcjonowaniu w grupie rówieśniczej i mają tendencje do wycofywania się z relacji koleżeńskich.

 

Farmakoterapię – czyli stosowanie leków pod ścisłą kontrolą lekarza, wtedy, gdy nasilenie objawów utrudnia dziecku codzienne funkcjonowanie, a same oddziaływania terapeutycznie nie przynoszą zadowalających efektów. Oczywiście nie oznacza to, że należy wtedy zrezygnować z psychoterapii. Leczenie farmakologiczne jest konieczne kiedy występuje :

• depresja o bardzo dużym nasileniu objawów, które uniemożliwia rozpoczęcie oddziaływań terapeutycznych;
• depresja w przebiegu choroby dwubiegunowej;
• depresja z objawami psychotycznymi.

 

Leczenie depresji u dzieci i młodzieży odbywa się zwykle w poradni zdrowia psychicznego, ale w przypadku bardzo nasilonych objawów, tendencji do zachowań autoagresywnych i zagrożenia samobójstwem może okazać się konieczna hospitalizacja na oddziale psychiatrycznym dla dzieci i młodzieży.

W  przypadku dzieci i nastolatków, którzy nie ukończyli 16. roku życia, decyzje dotyczące leczenia podejmują ich opiekunowie prawni (zwykle są to rodzice). Po ukończeniu 16 roku życia zgodę na leczenie oprócz opiekunów prawnych musi wyrazić sam nastolatek. Jeżeli jednak istnieje zagrożenie jego zdrowia i życia (na przykład chce popełnić samobójstwo), może zostać przyjęty do szpitala i objęty leczeniem nawet bez swojej czy opiekunów zgody. W takiej sytuacji szpital zawiadamia sąd rodzinny, który w imieniu pacjenta i/lub jego opiekunów podejmuje decyzje co do dalszego postępowania.

 

Jakie jest rokowanie w depresji?

Depresja jest przewlekłym zaburzeniem i nawet jeśli w wyniku leczenia objawy całkowicie ustąpią, mogą pojawić się ponownie. Z tego powodu dziecko powinno pozostawać pod okresową kontrolą psychiatry lub psychologa, ewentualnie dobrze jest ustalić z lekarzem, w którym momencie lub w jakich sytuacjach należy wznowić kontakt ze specjalistą.

W większości przypadków zaburzenia depresyjne rozpoczynające się w okresie dzieciństwa lub dojrzewania nawracają w okresie dorosłości.

Jeśli zaburzenia depresyjne mają charakter czysto sytuacyjny, czyli wystąpiły w reakcji na trudną sytuację lub przykre wydarzenie, istnieje większe prawdopodobieństwo, że nie będą nawracać. W tej grupie chorych stwierdza się zwykle łagodniejsze nasilenie objawów.

Mniej korzystnie rokuje tzw. „podwójna depresja”, czyli depresja występująca łącznie z dystymią. W takich przypadkach objawy często nawracają i trudniej poddają się leczeniu. Podobnie współwystępowanie innych zaburzeń psychicznych może w różnym stopniu utrudniać proces leczenia. W przypadku współwystępowania depresji i zaburzeń zachowania u dzieci i nastolatków istnieje większe ryzyko niedostosowania społecznego i wchodzenia w konflikty z prawem w przyszłości.

Dostępne metody leczenia depresji, stosowane systematycznie i zgodnie z zaleceniami specjalistów umożliwiają skuteczne kontrolowanie objawów i prawidłowe funkcjonowanie w życiu codziennym.

 

Bibliografia:

1.Pużyński S., Wciórka J.: Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Vesalius 2000;t.1-2

2.Oleś M. :Pomiar depresji u dzieci .Przegląd metod. Roczniki Filozoficzne 1995;t XL III , zeszyt 4.

3.Miernik-Jaeschke M., Namysłowska I :.Zaburzenia depresyjne u dzieci i młodzieży.

Klinika Psychiatrii Dzieci i Młodzieży, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawski Ośrodek Psychoterapii i Psychiatrii.

4.Kowalczuk K.,Krajewska-Kułak E., Cybulski M.: Wybrane choroby cywilizacyjne XXI wieku (t.II).UM  Białystok 2016.

5.Kołodziejek M.: Depresja u dzieci i młodzieży. Podstawyteoretyczne, psychoterapia poznawczo-behewioralna. Psychoterapia  2008;2(15-33)

Skąd zaburzenia emocjonalne u dzieci ?

„ Moje dziecko jest nieśmiałe, ma małą wiarę we własne możliwości, ma trudności z nawiązywaniem kontaktów z rówieśnikami i dorosłymi, moczy się , jest agresywne -  

co mam zrobić?!"- z takim pytaniem często zwracają się do mnie rodzice prosząc o pomoc.

Przyczyny tych problemów są różne, środowisko domowe (warunki bytowe rodziny, struktura rodziny, atmosfera domowa, system wychowania, postawy rodzicielskie, niezrozumienie i niezaspokojenie potrzeb psychicznych dziecka, odrzucenie emocjonalne, atmosfera jawnych konfliktów, zakłócenie komunikacji, osobowość rodziców), pozarodzinne (przedszkole i szkoła - relacja między uczniem, a nauczycielem, między uczniem, a kolegami, negatywny stosunek nauczyciela, nadmierne wymagania, odrzucenie przez grupę, rywalizacja)  i sytuacje traumatyczne (utrata bliskiej osoby, nagła, ciężka choroba dziecka lub kogoś z rodziny, przeżycie uczucia bardzo silnego, zagrożenia).

Jednak najbardziej wyraźnie na rozwój emocjonalny dziecka wpływają postawy rodziców, wzajemne relacje między nimi, a dzieckiem. Sposób zachowania dzieci jest odpowiedzią na postawy, jakie prezentują wobec siebie rodzice. Akceptacja dziecka, miłość do niego sprzyja prawidłowemu rozwojowi emocjonalnemu. Taka postawa cechuje rodziców, którzy akceptują dziecko takim, jakie jest, mimo że krytycznie oceniają jego zachowanie, współdziałają z dzieckiem, dają mu rozumną swobodę w działaniu i traktują jako pełnoprawnego członka rodziny. Unikanie i odtrącanie dziecka, nadmierne wymagania w stosunku do niego i nadopiekuńczość są przyczynami wielu zaburzeń w jego rozwoju. Wszelkie te postawy rodzą  lęk - uczucie bardzo przykre: związane z napięciem emocjonalnym, a także poczuciem bezradności, niepokoju i zagrożenia.

Aby zrozumieć, ten proces powstawania i narastania lęku u dziecka, cofnijmy się do jego pierwszych miesięcy rozwoju. W większości rodzin na krzyk dziecka, jego płacz lub wołanie – przychodzi rodzic i jeśli było głodne – nakarmi, jeśli było zmoczone – przewinie, jeśli zabawka wypadła, poda ją, a dziecko utuli, pocałuje, uśmiechnie się. W wyniku takich zachowań w umyśle dziecka powstaje przekonanie, iż jest kochane, może liczyć na pomoc rodzica – czyli rodzic daje mu poczucie bezpieczeństwa. Stopniowo, w miarę upływu lat – taki właśnie model rodzica koduje się w umyśle dziecka i na podstawie tego modelu kształtują się określone oczekiwania dziecka dotyczące zachowań rodzica. Jeśli w ciągu następnych lat dziecko – w kontakcie z rodzicem – będzie otrzymywało płynące z zachowań rodzica informacje, które utrwalą poczucie bezpieczeństwa, to objawy zaburzeń rozwoju emocjonalnego nie wystąpią. Dla przykładu: dziecko uderzyło się, spadając z roweru, i podarło spodnie – a mama przytuli, pocieszy i naprawi szkodę bez gniewu – wówczas zachowaniem swoim potwierdzi oczekiwania dziecka. Jeśli jednak w zachowaniu rodzica nastąpią niekorzystne dla dziecka zmiany, to sprzeczność pomiędzy oczekiwaniem dziecka (rodzic kocha mnie, pomoże, gdy tego potrzebuję, a więc daje mi poczucie bezpieczeństwa) a brakiem potwierdzenia tych oczekiwań (zamiast pocieszyć i pomóc – krzyczy na mnie) powoduje powstanie uczucia napięcia emocjonalnego. Można sądzić, że jeśli napięcie to jest związane z brakiem poczucia bezpieczeństwa, przeradza się ono w lęk. Dziecko stara się nie dopuścić do wystąpienia lęku, na przykład pojawia się ból brzucha, zmoczenie się itp. – bo oto okazuje się, że ten sam rodzic, który odmawia bliskości na przykład gdy dziecko otrzymało ocenę niedostateczną – w sytuacji jego choroby, zaniepokojony, stara się okazać mu swą miłość: kupuje prezent, czyta książeczkę, przytula, całuje – czyli daje oczekiwane przez dziecko sygnały bliskości. W efekcie dziecko w momencie ewentualnego zagrożenia zaczyna nieświadomie produkować objawy mające na celu uniknięcie lęku poprzez wywołanie takich zachowań rodzica, które świadczą o jego miłości. A ponieważ doświadczenia z przeszłości pokazały, że drogą do uzyskania bliskości może być objaw choroby – zatem czyni to ponownie, chcąc uniknąć bardzo przykrego uczucia lęku. Czyli objawy zaburzeń emocjonalnych to mechanizm obrony przed lękiem.

Sytuacją, w której dziecko nie dostaje od rodzica potwierdzenia swoich oczekiwań może być rozwód, dłuższachoroba lub śmierć rodzica. Oczywistością jest, że w takich sytuacjach dziecko nie może otrzymać od rodzica potwierdzenia bliskości. Fizyczny brak rodzica uniemożliwia to. Może być jednak i tak, że pomimo jego fizycznej obecności, dziecko nie otrzymuje sygnałów miłości. Dzieje się to wtedy, gdy z jakichś względów rodzic zaczyna zachowywać się tak, że w pojęciu dziecka odbiera mu swoją miłość. Ten symboliczny brak rodzica najczęściej występuje wówczas, gdy np. dziecko zawiodło oczekiwania rodzica.

Przykładem może być sytuacja nieosiągania sukcesów w nauce na przykład przez dziecko dyslektyczne. Jeśli rodzic nie potrafi zrozumieć trudności dziecka i krzyczy, bije lub w inny sposób okazuje swój gniew – wówczas takie zachowania, będące w sprzeczności z oczekiwaniem dziecka, stają się powodem powstania uczucia lęku i zachowań mających na celu jego zniwelowanie. Inną przyczyna może być pojawienie się nowego dziecka w rodzinie i rodzic większość swego czasu poświęca temu nowonarodzonemu. Od dziecka starszego oczekuje się zazwyczaj, że zrozumie, iż rodzic nie ma teraz dla niego czasu. Musi nie tylko uznać, że jego mały brat, mała siostra wymaga czasu rodzica, jego zainteresowania, powinien także zrozumieć, że mama\tata są bardziej zmęczeni, a więc i niecierpliwi, łatwo wpadają w gniew, grożą karą lub ją wykonują. Ma oddawać zabawki, być cicho, gdy to małe śpi, nie wymagać dla siebie uwagi i czasu. Czy można się dziwić, że w takich sytuacjach u starszego rodzeństwa często pojawia się poczucie porzucenia uczuciowego przez rodziców, zachwiane zostaje poczucie bezpieczeństwa, w następstwie którego powstaje lęk i zachowania mające na celu jego niwelowanie? Mogą być to zachowania skierowane przeciw temu, które zabrało mu sygnały miłości rodziców: popychanie, odbieranie zabawek, hałasowanie, gdy niemowlę zaśnie – wówczas przynajmniej to starsze dziecko zostanie zauważone.

Obserwacja dzieci przyprowadzanych do psychologa z powodu różnych objawów zaburzeń emocjonalnych pokazała, że bardzo często przeżywają one poczucie porzucenia – nie ma bowiem rodzica, gdy dziecko potrzebuje pomocy, wieczorem rodzice przychodzą bardzo zmęczeni i nie mają czasu ani cierpliwości, aby posłuchać tego, co działo się z nim w ciągu dnia. Dopiero prezentowany przez nie objaw zaburzonego zachowania, będący sygnałem zachwiania poczucia bezpieczeństwa, może skłonić rodzica do zainteresowania się dzieckiem. Jest ono wtedy prowadzane do psychologa, otrzymuje zatem zainteresowanie rodziców, którzy poświęcają mu nieco więcej czasu. Wszelkie zaburzone relacji, awantury, uzależnienia jednego lub obojga rodziców, zaniedbywanie domu rodzinnego na rzecz spraw nie związanych z życiem rodzinnym a także, co oczywista, każda forma przemocy fizycznej lub psychicznej. W takich sytuacjach nie może być mowy o poczuciu bezpieczeństwa dziecka w kontakcie z rodzicem – zawsze niepewne, co za chwilę może się zdarzyć, oczekujące na gniew rodziców skierowany do siebie wzajemnie albo do niego zachowuje się jak zwierzątko starające unikać większego urazu. W tego typu rodzinach rodzice, zajęci sobą, często nawet nie zauważają lękowych zachowań dziecka, a jeśli spostrzegą, że z dzieckiem dzieje się coś niedobrego – winy szukają w nim samym, nie myśląc o katastrofalnych wręcz skutkach własnych postaw dla jego psychicznego rozwoju. Dzieci z takich domów do psychologa trafiają bardzo późno, nie one bowiem są obiektem troski rodziców, którzy myślą raczej o własnych potrzebach, potrzeby dziecka stawiając na dalszym miejscu.

Każde dziecko z zaburzonym rozwojem emocjonalnym wymaga odrębnego rozpoznania przyczyn i stosowania odpowiednich metod wychowawczych. Wszystko jednak przy ścisłej współpracy z domem rodzinnym. W swojej pracy „pomagacza” często konfrontuję rodziców z ich doświadczeniami z dzieciństwa lub fantazjami na ich temat, co często pomaga im lepiej zrozumieć swoje  dziecko.  Kontakt,  bycie  uważnym,  otwartym  na  pytania  i  wątpliwości ,  rozumienie i wzmacnianie, a przede wszystkim miłość może uchronić dziecko przed zaburzeniem emocjonalnym.

Z pozdrowieniami

Trzymacie się ciepło i zdrowo

FathiAboulker -psycholog

Karolina   Wachowska - pedagog

 

 

Sensoryczne_gry_bez_wychodzenia_z_domu.pdf